İslam Hukuk Metodolojisinde Delil Nazariyesi: Kavramsal Çerçevesi, Temel İlke ve Özellikleri ile Şer’î Delillerin Tasnifi

Özet

Şüphesiz aklî ya da naklî olsun bütün ilimlerde ileri sürülen görüşlerin meşru olması
ve kabul görmesi için, bu görüşlerin kabul edilen ilke ve esaslara uygun olması gerektiği
gibi aynı zamanda akla ve selim fıtrata uygun delillere dayanması gerekmektedir. Gerçek
bir delile dayanmayan görüşler, inandırıcılığını ve meşruiyetini kaybettiği gibi hiçbir değer
de ifade etmez. Bu sebeple hayatın her alanında teklifî-vaz’î hükümler koyan Şâri’
Teâlâ Kitâb-ı Hakîminde, vaz’ ettiği hükümleri makul ve maslahata uygun delillere dayandırmış
ve pek çok yerde hükümlerin illet ve hikmetlerini açıkça ifade etmiştir. Ana
konusu ve temel amacı şüphesiz müçtehidin şer’î-amelî hükümleri istinbat ederken dayanacağı
deliller ile bu delillerden hüküm çıkarmaya yarayan metotlar ve yöntemler olan
fıkıh usûlü ilminin, gerçekte deliller nazariyesinden ibaret olduğunu söylemek mübalağa
olmaz. Zira usûl âlimlerinden çoğu bu ilmi “şer’î deliller ile bu delillerin hal ve keyfiyeti,
bu delillerden hüküm istinbat ederken yararlanılan ilke ve kaideler” şeklinde tanımlayarak
bu hususa dikkatleri çekmişlerdir. Biz bu makalemizde İslam hukuk usulünde delil
nazariyesi başlığı altında, delil kelimesinin kavramsal çerçevesini ortaya koyduktan sonra
bu anlamda kullanılan diğer kavramlarla delil kelimesini karşılaştırarak, bahsi geçen kavramları
lügat ve delalet yönünden inceleyecek, benzer veya farklı yönlerini tespit etmeye
çalışacağız. Bir hükmün istinbâtı yahut bir iddianın vakıaya uygunluğunun tesbiti için ileri sürülen delillerde bulunması gereken özellikleri, belli ilke ve kaideler şeklinde ortaya
koyduktan sonra ifade ettiği bilginin kesin olup olmaması, oluşumunda müctehidin katkısının
bulunup bulunmaması yahut müstakil bir hukuk kaynağı olup olmaması açısından
şer’î delilleri tasnif etmeye çalışacağız.